/

Uwarunkowania genetyczne niepełnosprawności intelektualnej – przegląd zespołów

Katarzyna Ziaja
Katarzyna Ziaja 31 mar, 15 minut czytania

 

Narodziny dziecka są przełomowym wydarzeniem w życiu jego rodziców. Jego zdrowie i życie stają się nadrzędne, a obserwowanie rozwoju maleństwa dostarcza wielu emocji i przeżyć. Niestety, nie każde dziecko urodzi się w pełni zdrowe. Zdarza się tak, że rozwój dziecka przebiega w niespodziewany sposób np. zatrzymuje się lub cofają się dotychczas osiągnięte kamienie milowe w rozwoju. Są też sytuacje, kiedy dziecko w ogóle do nich nie dotrze. Warto wspomnieć, że niepełna sprawność może dotyczyć zarówno funkcjonowania fizycznego, jak i umysłowego bądź obu jednocześnie.

 

Niepełnosprawność staje się zatem częścią stanu zdrowia człowieka. Jak podaje Światowa Organizacja Zdrowia, „prawie każdy z nas w pewnym momencie swojego życia będzie niepełnosprawny w ograniczony czasowo sposób lub na stałe, a ci, którzy dożyją podeszłego wieku, doświadczą rosnących trudności w funkcjonowaniu” [1]. Idąc tym tokiem teorii – nie wszyscy będą też w pełni sprawni.

Oszacowano, że ponad miliard osób lub około 15% światowej populacji żyje z którąś formą niepełnosprawności. Według Global Burden of Disease niepełnosprawności okresu dziecięcego (0–14 lat), dotyczą około 95 mln (5,1%) dzieci, z których 13 milionów (0,7%) jest dotkniętych „ciężkim stopniem niepełnosprawności” [1].

 

Definicja niepełnosprawności umysłowej

Niepełnosprawność umysłowa (intelektualna) jest szczególnym rodzajem niepełnosprawności. Określa się ją jako stan spowolnienia, zahamowania lub też niepełnego rozwoju umysłowego, który cechuje się występowaniem zaburzeń umiejętności i objawów będących kluczowymi w określeniu poziomu inteligencji. A do umiejętności tych zaliczamy m.in. myślenie, pamięć, mowę, poruszanie się oraz współżycie społeczne. Warto jednak w wspomnieć, że niepełnosprawność umysłowa to nie to samo co niepełnosprawność ruchowa. To, że ktoś jest niepełnosprawny ruchowo – nie oznacza, że jest nie w pełni sprawny intelektualnie. Ograniczenia intelektualne też niekoniecznie będą warunkowały współwystępowanie ciężkiej niepełnosprawności ruchowej.

Niepełnosprawność intelektualna nie jest chorobą, a zespołem różnorodnych zaburzeń. Ma złożoną etiologię, u każdego przebiega „na swój sposób” i jest różnie nasilona. Samo określenie „niepełnosprawność intelektualna” jest stosunkowo nowym: powstało po to, by zmniejszyć poczucie stygmatyzacji osób nią obciążonych. Nawet niewielu z nas już pamięta archaiczną klasyfikację niepełnosprawności intelektualnej – począwszy od ociężałości umysłowej, przez debilizm, imbecylizm i idiotyzm – które współcześnie trafiły do języka potocznego i są uważane za obraźliwe.

Niemniej jednak niepełnosprawność umysłowa w klasyfikacji ICD-10 funkcjonuje nadal pod nazwą „upośledzenie umysłowe”, które również ma negatywne naładowanie. Dla szacunku wobec odrębności funkcjonowania i przeżyć osób z niepełnosprawnością umysłową oraz ich opiekunów, będziemy konsekwentnie dążyć do zmiany sposobu postrzegania i określania tego rodzaju niepełnosprawności wypierając z wypowiedzi także stygmatyzujące „upośledzenie umysłowe”.

Niepełnosprawność umysłowa vel. upośledzenie umysłowe podzielono na stopnie: lekki (F70; iloraz inteligencji bliski 70 lub mniej), umiarkowany (F71: iloraz inteligencji od 35 do 49 – stopień rozwoju osoby dorosłej zbliżony do poziomu kilkuletniego dziecka), znaczny (F72: iloraz inteligencji od 20 do 34; osoba wymaga stałej opieki), głęboki (F73 – iloraz inteligencji poniżej 20; poważne ograniczenia w samoobsłudze, komunikowaniu się, poruszaniu i kontroli wypróżnień) oraz inne (F78) i nieokreślone (F79) [2].

 

Epidemiologia niepełnosprawności umysłowej

Niepełnosprawność intelektualna dotyczy 3% noworodków [3] oraz 1% populacji ogólnej. Jedynie w nieco ponad połowie przypadków uda się zidentyfikować przyczynę niepełnosprawności umysłowej. Jak wspomniano wcześniej, jej wystąpieniu różnorodne czynniki. [4] Zaburzenie to może przebiegać jako stan pierwotny lub wtórny. Mając na myśli pierwotną niepełnosprawność umysłową, należy rozumieć niepełnosprawność umysłową zapisaną w genach, czyli uwarunkowaną genetycznie. Wtórna niepełnosprawność intelektualna jest wrodzona lub nabyta w okresie dzieciństwa. O niepełnosprawności umysłowej wrodzonej mówimy, gdy na rozwijający się płód zadziałały czynniki uszkadzające podczas ciąży lub porodu [1].

 

Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej

Uszkodzenie płodu w okresie prenatalnym może wynikać z czynników genetycznych oraz środowiskowych. Do tych drugich zaliczamy infekcje w okresie ciąży np. cytomegalowirusem, różyczką, toksoplazmozę, kiłę czy listeriozę; niedotlenienie oraz niedokrwienie płodu podczas ciąży; działanie substancji toksycznych na płód (np. alkohol, dym tytoniowy, narkotyki) oraz choroby matki (cukrzyca, zatrucia, niedożywienie), czy ekspozycja ciężarnej promieniowanie jonizujące [4][5] Istotne są również czynniki odpornościowe, takie jak konflikt serologiczny czyli niezgodność antygenowa między krwią matki i płodu [6].

W okresie okołoporodowym (perinatalnym) będą to zwłaszcza czynniki środowiskowe, takie jak przedwczesny poród, zamartwica, czyli niedotlenienie okołoporodowe; ciąża mnoga, wylewy wewnątrzczaszkowe u płodu, a także powikłania choroby hemolitycznej u płodu/noworodka [5].

Po urodzeniu także może dojść do sytuacji, które doprowadzają do niepełnosprawności intelektualnej u dziecka. Ryzyko to stwarzają urazy i zakażenia ośrodkowego układu nerwowego urazy, nabyte choroby neurologiczne, chemiczne trucizny środowiskowe i niedobory żywieniowe [5]. W literaturze spotkamy także przyczyny psychospołeczne niepełnosprawności intelektualnej. Zaliczamy tutaj zaniedbania rodzicielskie jak brak bodźców stymulujących funkcjonowanie umysłowe dziecka. Te są odpowiedzialne za niepełnosprawność umysłową o stopniu lekkim [7].

 

Genetyczne przyczyny niepełnosprawności umysłowej

Wracając do głównego tematu, za niepełnosprawność intelektualną odpowiedzialne są wspominane wcześniej czynniki genetyczne m.in. w przebiegu wad rozwojowych, zaburzeń chromosomowych, wrodzonych chorób monogenowych i wrodzonych zaburzeniach metabolicznych. Niepełnosprawność intelektualna obserwowana jest także w chorobach rzadkich. Może być różnie nasilona – od łagodnych problemów określanych jako „trudności w uczeniu się”, po głęboką niepełnosprawność. Warto jednak mieć na uwadze, że głęboka niepełnosprawność umysłowa zazwyczaj jest związana czynnikiem genetycznym. Dzięki postępowi cytogenetyki i genetyki molekularnej możemy ustalić przyczynę takiej niepełnosprawności u około 60% osób z poziomem IQ <50, a także u 20–30% osób z IQ [5]. W laboratoriach genetycznych dostępne są również pakiety, za pomocą których można zbadać u dziecka geny odpowiedzialne za wystąpienie niepełnosprawności umysłowej.

 

Zaburzenia chromosomowe

 

Zespół Downa (ang. Down syndrome)

Zespół Downa to powszechnie znany zespół, który po raz pierwszy został zbadany cytogenetycznie przez Profesora Jerome Lejeune´a w 1959 roku. Notowany jest z częstością 1, 3-1, 5 na 1000 urodzeń. Polega na występowaniu dodatkowego chromosomu w 21 parze chromosomów. Zdecydowaną większość stanowią proste trisomie 21, a zaledwie 1% przypadków to mozaiki. Na ogół zaburzenia te są sporadyczne. Ryzyko pojawienia się zespołu Downa u dziecka rośnie wraz z wiekiem matki. Postać translokacyjna zespołu Downa powstaje de novo lub jest dziedziczona (około 4% przypadków). Stanowi też wskazanie do wykonania badania kariotypu u rodziców i rodzeństwa dziecka. Zespół Downa charakteryzuje się niepełnosprawnością umysłową – zwykle w stopniu umiarkowanym (może być też łagodny i głęboki), mongoidalnymi rysami twarzy (górnoskośne ustawienie szpar powiekowych, zmarszczka nakątna, któtka głowa, spłaszczenie twarzy), dużym, bruzdowatym językiem, występowaniem poprzecznej bruzdy na dłoniach oraz skróconych palców piątych rąk. Obserwuje się także obniżone napięcie mięśniowe, niski wzrost, wady serca oraz układu pokarmowego. Osoby z zespołem Downa cechuje także pogodny sposób bycia, bezwarunkowa przyjacielskość, lepkość emocjonalna, łatwowierność. Mogą być także pobudzone i trudno im będzie opanować emocje [8]. Dlatego bardzo ważne jest otoczenie ich życzliwą opieką i troską.

 

Zespół Pataua (ang. Patau syndrome)

Kolejną liczbową aberracją chromosomową jest trisomia chromosomu 13, czyli zespół Pataua. Jest skutkiem spontanicznej duplikacji chromosomu 13 lub translokacji Robertsonowskiej. W przypadku translokacji Robertsonowskiej najprawdopodobniej jeden z rodziców jest jej bezobjawowym nosicielem. Translokacja jest wskazaniem do wykonania badania kariotypu. W przypadku zespołu Pataua obserwuje się także mozaikowatość, a wtedy stopnień nasilenia objawów jest zależny od proporcji między komórkami bez aberracji a nieprawidłowymi komórkami. Zespół Pataua dotyczy 0,04-0,06 dzieci na 1000 urodzeń. Często jednak dochodzi do wewnątrzmacicznego obumarcia płodu i poronienia. Również okres okołoporodowy cechuje wysoka śmiertelność noworodków z zespołem Pataua. Na ogół oprócz dysmorfii obejmującej: mikrocefalię, rozszczep wargi i/lub podniebienia, całkowity brak lub zniekształcenie nosa, mikrooftalmię (małe oczy) lub anoftalmię (brak gałek ocznych), hypoteloryzm (mała odległość między gałkami ocznymi), stopę suszkowatą, dodatkowe palce u rąk i/lub stóp, przepuklinę pępowinową, a także wady cewy nerwowej. Występuje też holoprosencefalia, czyli niepełnego podziału mózgowia na dwie półkule, co stanowi przyczynę ciężkich zaburzeń neurologicznych i niepełnosprawności umysłowej u dzieci. Ponadto stwierdza się ciężkie wady serca i zaburzenia ośrodka oddechowego. Niemowlęta rzadko dożywają roku życia. Główną przyczynę zgonu stanowi niewydolność krążeniowo-oddechowa oraz zapalenia płuc [9].

 

Zespół Edwardsa (ang. Edwards syndrome)

Zaliczany jest także do liczbowych aberracji chromosomowych, polega na potrojeniu chromosomu 18, czyi stanowi trisomię 18. Wyróżnia się kompletną trisomię chromosomu 18, częściową trisomię oraz mozaikową. Jest drugą co do częstości aberracją chromosomową zaraz po zespole Downa. Zespół po raz pierwszy opisali Edwards et all w 1960 roku, zgłaszając noworodka z licznymi wrodzonymi wadami rozwojowymi i deficytem poznawczym. Etiologię chromosomową pod postacią trisomii 18 potwierdzili w tym samym roku Smith et all. Częstość występowania zespołu Edwardsa wśród żywych urodzeń waha się od 1 na 3600 do 1 na 10 000. Warto też wspomnieć, że w ciągu ostatnich dwóch dekad zanotowano wyższą częstość występowania trisomii 18 z powodu opóźnienia wieku, w którym kobiety decydują się na dziecko. Zespół Edwardsa wykrywalny jest już w okresie prenatalnym. Bardzo często wady wynikające z trisomii są tak ciężkie, że dochodzi do poronienia samoistnego. Stopień ciężkości wad zależy od rodzaju zaburzenia chromosomalnego. Do najczęściej występujących objawów zaliczamy głęboką niepełnosprawność umysłową, małogłowie, niską masę urodzeniową, ciężkie wady serca i układu oddechowego, a także cechy dysmorficzne,jak: wystająca kość potyliczna, nisko osadzone i zniekształcenie małżowiny uszne, małą żuchwę, rozszczep wargi lub podniebienia, charakterystyczne zaciśnięcie piąstek u noworodka, hiperteloryzm oczny, opadanie powiek, , niedorozwój kciuków, brak kości promieniowej. Stwierdza się także wady układu moczowego, naczyń krwionośnych, przepony, a u chłopców niezstąpione jądra [10].

 

Zespół kociego krzyku (ang. Cri du chat syndrome)

Nazwa zespołu dość obrazowo oddaje charakter jednej z charakterystycznych cech zespołu, który również zaliczany jest do aberracji chromosomowych. Zespół cri du chat, czyli zespół „kociego krzyku”) jest skutkiem utraty (delecji) części krótkiego ramienia chromosomu piątego (46, XX, del(5)(p15)) – monosomia 5p, a występuje z częstością 1:50 000 żywych urodzeń. Zaburzenie chromosomowe zachodzi de novo i jedynie w 10-15% jest dziedziczone. Objawy wskazujące na zespół obserwowane są już u noworodków i niemowląt. Bardzo charakterystyczny jest płacz noworodków i niemowląt, który przypomina mruczenie kota. Jest to płacz na wysokich tonach spowodowany anomaliami w budowie krtani. Warto wspomnieć, że cecha ta zanika wraz z wiekiem dziecka. Ponadto u dzieci stwierdza się niską masę urodzeniową, uogólnione słabe napięcie mięśniowe, trudności w karmieniu (zaburzone ssanie i połykanie) oraz związany z tym słaby przyrost masy ciała. Obserwuje się także cechy dysmorficzne (małogłowie, mała żuchwa, zmarszczka nakątna, okrągła i asymetryczna głowa, wydatne guzy czołowe, płaska i szeroka nasada nosa, krótki nos, nisko osadzone uszy, szeroko rozstawione oczy), które zmieniają się w miarę upływu lat. W przebiegu zespołu kociego krzyku charakterystyczne są także zaburzenia rozwoju umysłowego, co skutkuje niepełnosprawnością intelektualną różnego stopnia – od lekkiego po głębokie. Współwystępują z nimi zaburzenia mowy i inne wady wrodzone [11].

 

Choroby monogenowe

 

Zespół łamliwego chromosomu X (ang. Fragile X syndrome, FraX)

Zespół łamliwego chromosome X to jedna z istotnych przyczyn niepełnosprawności umysłowej wśród mężczyzn. Jego rozpowszechnienie oszacowano między 1:2400 a 1:6000, ale może być ono zmienne co zależy od stopnia wykrywalności nosicieli wady. FraX jest spowodowany wyciszeniem transkrypcji genu FMR1 (Xq27.3), który koduje białko FMRP wiążące RNA. Jego zadaniem jest regulowanie syntezy białek i innych szlaków sygnałowych w wypustkach komórek nerwowych. Zespół łamliwego chromosomu X charakteryzuje się zmiennym fenotypem klinicznym, co oznacza, że objawy będą różnie nasilone. Chłopcy w okresie dzieciństwa prezentują opóźnienia rozwojowe, a deficyty intelektualne cechuje również zmienność nasilenia. Obejmują one zaburzenia pamięci krótkotrwałej, funkcji wykonawczych, językowych, zdolności matematycznych i wzrokowo-przestrzenne. Obserwuje się także zmiany behawioralne: od łagodnych zaburzeń lękowych i nastroju, po ciężkie zachowania agresywne i przypominające autyzm (machanie rękami, osłabiony kontakt wzrokowy, gryzienie rąk, unikanie spojrzenia, fobia społeczna, deficyty społeczne i komunikacyjne oraz obronność dotykową). Zespół łamliwego chromosomu X u kobiet zwykle cechuje się łagodnymi zaburzenia intelektualne i behawioralne np. nieśmiałość, lęk społeczny i trudności z uczeniem się przy normalnym IQ. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi stwierdzany jest u ponad 89% chłopców i 30% dziewczynek z zespołem FraX. Bardzo często obserwuje się odhamowanie behawioralne, czyli impulsywność i odrzucanie działań lub pomysłów, które nie podobają się dziecku, albo wstawanie i chodzenie wokół, kiedy się nudzi. Ponadto u osób z zespołem łamliwego chromosomu X często występują nawracające zapalenie ucha, a czasem też napady drgawkowe [12].

 

Stwardnienie guzowate (ang. Tuberous sclerosis complex)

Stwardnienie guzowate znane też jako zespół Bourneville’a, zaliczany jest do chorób rzadkich, ponieważ dotyczy 1:10 000 osób, a w populacji pediatrycznej występuje u 1:6800 dzieci. Choroba ta należy do grupy zespołów skórno-nerwowych, zwanych fakomatozami i jest spowodowana mutacjami w genach TSC1, na chromosomie 9 lub TSC2, na chromosomie 16. (cięższy przebieg). Gen TSC1 zawiera instrukcje dla wytwarzania białka zwanego hamartyna. Wewnątrz komórek hamartyna współoddziałuje z białkiem znanym jako tuberyna. Tuberyna z kolei jest wytwarzana dzięki instrukcjom z genu TSC2. Te dwa białka kontrolują wzrost i podział komórek (proliferację) oraz ich wielkość. Białka, które uniemożliwiają komórkom zbyt szybki lub niekontrolowany rozrost i podział, są określane supresorami nowotworów. Hamartyna i tuberyna pełnią właśnie taką funkcję poprzez interakcje i regulację funkcji wielu innych białek. Stwardnienie guzowate jest dziedziczone w sposób autosomalny dominujący, ale zdecydowana większość przypadków (około 70%) to wynik mutacji nowej, która pojawiła się przypadkiem, spontanicznie i nie została odziedziczona po rodzicach. Penetracja mutacji w przypadku stwardnienia guzowatego wynosi 100%, a to oznacza, że każdy u którego zostanie stwierdzona mutacja TSC1 lub TSC2, będzie miał objawy stwardnienia guzowatego. Ilość i nasilenie objawów, czyli “ekspresja genu” zależy od mutacji i jest bardzo zróżnicowana. Warto wiedzieć, że u nosicieli wadliwych genów zwykle stwierdza się zmiany skórne charakterystyczne dla stwardnienia guzowatego, ale bez objawów ze strony układu nerwowego. Objawy choroby zwykle obejmują skórę i ośrodkowy układ nerwowy oraz inne narządy wewnętrzne. Na ogół przebiega dosyć łagodnie, a ciężka postać stwardnienia guzowatego jest wykrywana sporadycznie. Do objawów skórnych zaliczamy blade plamy o kształcie liści umiejscowione na tułowiu i kończynach (znamiona bezbarwne, czasem też jaśniejsze pasma włosów – poliosis). Bywają obserwowane już u noworodków, ale najczęściej zauważa się je w pierwszym roku życia. Inne zmiany skórne to czerwono-brązowe znamiona (znamiona Pringle’a) o charakterze wrodzonym i angiofibroma. Te ostatnie to naczyniakowłókniakowa wysypka obejmująca policzki i nasadę nosa (podobnie jak rumień w przebiegu tocznia rumieniowatego układowego, przypomina kształtem motyla). Zmianom skórnym towarzyszą również objawy neurologiczne jak napady padaczkowe, nowotwory ośrodkowego układu nerwowego oraz inne anomalie. Ponadto obserwuje się opóźnienie rozwoju psycho-ruchowego, różnego stopnia niepełnosprawność umysłową, autyzm, bezsenność, zaburzenia lękowe i wahania nastroju [13].

 

Neurofibromatoza typu 1 (ang. Neurofibromatosis 1 type)

Neurofibromatoza także należy do kręgu chorób rzadkich i jest fakomatozą. Typ 1 choroby, zwany chorobą von Recklinghausena dotyczy 1 na 3000-4000 osób. NF-1 jest spowodowana mutacją w genie NF-1 kodującym białko, zwane neurofibrominą, znajdujący się na 17. chromosomie. Choroba dziedziczona jest w sposób autosomalny dominujący. Zwykle pierwsze objawy nerwiakowłókniakowatości typu 1 są zauważalne w wieku wczesnoszkolnym (ale możliwe są rozpoznania w późniejszym wieku). W celu ułatwienia trafnej diagnozy, ustalono kryteria NF-1. Aby stwierdzić chorobę, konieczne jest zaobserwowanie dwóch objawów z następujących:

2 nerwiakowłókniaki dowolnego rodzaju lub 1 splotowaty (podobny do guza obrzęku, zlokalizowany nieopodal szczęki, oka, a także na kończynach),1 – więcej niż pięć plam typu „cafe au lait” (kawowomleczne) na powłokach skórnych, większych od 5 mm/15 mm po dojrzewaniu; (pierwsze plamy pojawiają się około 3-4 r.ż.);

3 – przebarwienia w pachwinach lub pachach o charakterze piegów tzw. freckling (pierwsze przebarwienia obserwuje się zwykle w wieku 3-4 lat),

4 – glejak nerwu wzrokowego (optic nerve glioma);

5 – 2 guzki Lischa na tęczowce oka, hamartoma – około 20. r.ż.

6 – uszkodzenie kości np. zwężenie warstwy korowej w kościach długich z możliwymi stawami rzekomymi, zmiany w kości klinowej;

7 – NF-1 w najbliższej rodzinie, jednakże brak choroby w wywiadzie rodzinnym nie wyklucza rozpoznania NF-1.

Oprócz wymienionych kryteriów, na obraz neurofibromatozy typu 1. składają się również deficyty umysłowe, jak trudności w nauce, niższy iloraz inteligencji. Obserwuje się także zaburzenia rozwojowe oraz niski wzrost. NF-1 zajmuje układ nerwowy i w związku z tym, mogą pojawiać się różne objawy neurologiczne np. niedosłuch, zaburzenia widzenia, padaczka i ADHD. Nerwy stają się zgrubiałe i są przerośnięte. Do powikłań NF-1 zaliczamy nowotwory, jak guz Wilmsa, glejaki, neuroblastoma, guzy chromochłonne, mięsaki i białaczkę. U chorych pojawia się także nadciśnienie tętnicze i bardzo często skolioza. W ekstremalnych przypadkach na ciele chorego pojawiają się guzki, duże narośle i zniekształcenia [14].

 

Alfa-mannozydoza (ang. Alpha-mannosidosis)

Alfa-mannozydoza to rzadko występujące zaburzenie mataboliczne o przyczynach genetycznych. Zaliczana jest do lizosomalnych chorób spichrzeniowych. Charakteryzuje się niedoborem enzymu znanego jako afla-D-mannozydoza. Jest to skutek mutacji genu MAN2B1, który zawiera instrukcje dla wytwarzania lizosomalnej alfa-mannozydazy (LAMAN). Mutacja genu spowoduje brak wytwarzania enzymu lub wytwarzanie go w postaci nieaktywnej. Alfa-mannozydaza jest niezbędna do rozkładania niektórych glikoprotein. Jeśli brakuje tego enzymu, wówczas glikoproteiny akumulują się i uszkadzają różne tkanki i ważne narządy organizmu. Mutacje genu MAN2B1 powodują brak wytwarzania enzymu alfa-D-mannozydazy lub wytwarzanie wadliwej, nieaktywnej postaci enzymu. Choroba jest dziedziczona w sposób autosomalny dominujący i dotyka zaledwie 1 na 500 000 osób w populacji ogólnej. Alfa-mannozydoza może przebiegać jako łagodna, ​​wolno postępująca postać (typ 1); postać umiarkowana (typ 2); oraz ciężka – szybko postępująca i potencjalnie zagrażająca życiu (typ 3). Objawy i ich nasilenie są bardzo zróżnicowane. Obserwuje się charakterystyczne rysy twarzy (wydatne czoło, brwi półkoliste, spłaszczony grzbiet nosa, duży język, prognatyzm, szeroko rozstawione zęby), wady szkieletowe, utratę słuchu, postępującą niepełnosprawność intelektualną, a także dysfunkcję układu odpornościowego [15].

 

Fenyloketonuria (ang. Phenylketonuria, PKU)

Fenyloketonuria jest wrodzoną wadą metabolizmu dotyczącą fenyloalaniny. Jest spowodowana jest niedoborem enzymu znanego jako hydroksylaza fenyloalaninowa. Do tego niedoboru dochodzi na skutek mutacji genu PAH. Niedobór hydroksylazy fenyloalaninowej doprowadza do gromadzenia się aminokwasu we krwi oraz mózgu, przez co nie jest ona poddawana dalszym procesom metabolicznym. Choroba dziedziczona jest w sposób autosomalny recesywny. Stwierdzana jest w przypadku 0,08 na 1000 żywych urodzeń. Od roku 1994 fenyloketonuria jest wykrywana wśród dzieci podczas diagnostyki przesiewowej noworodków (test suchej kropli krwi potwierdzony badaniem aminokwasów we krwi: podwyższona fenyloalanina, a obniżona tyrozyna). Pozwala to na wdrożenie specjalnej diety w momencie, gdy jeszcze nie doszło do pogorszenia funkcjonowania organizmu. Nieleczona fenyloketonuria może prowadzić do ciężkiej niepełnosprawności intelektualnej, zaburzeń zachowania oraz padaczki. „Lekiem” na chorobę jest specjalna dieta z ograniczeniem fenyloalaniny i tyrozyny. Jest to dieta niskobiałkowa – o obniżonej podaży białka z produktów spożywczych. Należy wiedzieć, że u dzieci wdraża się preparat białkowy, który zawiera wszystkie aminokwasy poza fenyloalaniną i tyrozyną. Pacjent od urodzenia powinien być objęty opieką lekarza i dietetyka specjalizujących się w leczeniu rzadkich chorób metabolicznych. Sposób żywienia, a więc pokarm mamy, mleko modyfikowane i preparat białkowy powinny być właściwie dawkowane. Należy wspomnieć, że wraz z wiekiem pacjenta zmianie ulega stosowany preparat białkowy. Dietę niemowlęcia powinna być rozszerzana zgodnie z obowiązującym schematem żywienia, ale z wyłączeniem produktów wysokobiałkowych jak mięsa, ryby, jaja, mleko, zboża i ich przetwory oraz warzywa strączkowe. Dzieci i później dorośli mogą spożywać pozostałe warzywa, owoce, tłuszcze (oleje, masło, śmietana, majonez) oraz cukier (miód, dżem, syropy). Niezbędne są także specjalne produkty niskobiałkowe (oznaczone jako PKU). Ponadto w żywieniu chorych wyklucza się produkty zawierające słodzik aspartam, gdyż stanowi on źródło fenyloalaniny [16].

 

Galaktozemia (ang. Galactosemia)

Galaktozemia to grupa rzadkich genetycznych chorób metabolicznych, które charakteryzują̨ się zaburzeniem metabolizmu galaktozy (cukier mleczny występujący m.in. w mleku kobiecym i krowim). Jest to wynik mutacji genów GALT (9p13), GALK1 (17q24) i GALE (1p36) kodujących enzymy niezbędne do przemian galaktozy. Wszystkie mutacje dziedziczone są w sposób autosomalny recesywny. Ich wynikiem są poszczególne postaci galaktozemii:

  • klasyczna galaktozemia (ciężka, zagrażającą życiu),
  • niedobór galaktokinazy (rzadka łagodna postać powodująca zaćmę),
  • niedobór epimerazy galaktozy (bardzo rzadka postać o różnym nasileniu objawów, która w ciężkiej postaci przypomina klasyczną galaktozemię).

Galaktozemię w krajach zachodnich stwierdza się z częstością 1:40-60 000 urodzeń na rok. Częściej jest spotykana w populacji irlanckich Romów prawdopodobnie z powodu bliskiego pokrewieństwa rodziców.

W galaktozemii klasycznej, u dzieci pojawiają się hipotonia, trudności w karmieniu i związane z tym słabe przybieranie na wadze i wzroście, biegunka po spożyciu mleka, a także letarg i żółtaczka (uszkodzenie wątroby). W przypadku niedoboru galaktokinazy, obserwuje się głównie zaćmę, czyli zmętnienie soczewki. Pozostałe objawy galaktozemii są nieobecne. Niedobór epimerazy galaktozy cechuje zmienny przebieg, podobny nawet do galaktozemii klasycznej. Pojawiają się także zaburzenia rozwojowe, niepełnosprawność umysłowa oraz zaćma. Leczenie galaktozemii polega na wczesnym wykryciu choroby i wyeliminowaniu galaktozy z diety (stosowane są m.in. mleka sojowe i bezlaktozowe). Dzięki temu możliwe jest cofnięcie wielu objawów, z wyjątkiem niepełnosprawności umysłowej [17].

 

Zespół Huntera (ang. Hunter syndrome)

Zespół Huntera należy do grupy lizosomalnych chorób spichrzeniowych znanych jako mukopolisacharydozy. Jest to mukopolisacharydoza typu II, spowodowana mutacją genu IDS (Xq28), która dziedziczy się w sposób recesywny, sprzężony z płcią (z chromosomem X). IDS zawiera informacje dla prawidłowego wytwarzania białka enzymatycznego o nazwie sulfataza iduronianu. Skutkiem mutacji jest spadek aktywności sulfatazy iduronianu, co doprowadza do gromadzenia się nierozłożonych substratów i uszkodzenia komórek i tkanek organizmu. Z uwagi na sposób dziedziczenia, mukopolisacharydoza typu II dotyka prawie wyłącznie mżęczyzn. Zachorowania wśród kobiet są ekstremalnie rzadkie. Kobiety natomiast są nosicielkami wadliwego genu i mogą go przekazywać swojemu potomstwu. W Europie, MPSII pojawia się z częstością 1:66000 żywych urodzeń. Pierwsze objawy zespołu obserwowane są u chłopców około 2-3 roku życia. Wyróżnia się dwa typy choroby:

  • z zajęciem ośrodkowego układu nerwowego, postępującą niepełnosprawnością intelektualną i ruchową; skróconym przeżyciem do okresu dziecięcego (występuje częściej),
  • z lub bez nieznaczną niepełnosprawnością umysłową i dłuższym czasem przeżycia, nawet do około 4 dekady życia (występuje rzadziej).

Istotnymi objawami zespołu Huntera są także: powiększona wątroba i śledziona (hepatosplenomegalia), uszkodzenie zastawek serca i/lub uszkodzenie mięśnia sercowego, powstawanie przepuklin w okresie niemowlęcym: pępkowej lub pachwinowej, przykurcze stawowe, deformacje i ograniczenie ich ruchomości, a także nawracające infekcje górnych dróg oddechowych i ucha środkowego. Obserwowany jest także niedosłuch oraz głuchota. Charakterystyczne są również dysmorfie twarzowe: pogrubienie warg i nozdrzy oraz powiększony i wystający język (widoczne między 2-4 rokiem życia lub później). Dla pacjentów z zespołem Huntera dostępna jest już enzymatyczna terapia zastępcza, co umożliwiło skuteczne leczenie choroby [18].

 

Zespół Lesha-Nyhana (ang. Lesh-Nyhan syndrome)

Zespół Lescha-Nyhana zaliczany jest do dziedzicznych zaburzeń metabolizmu puryn. Jest spowodowany znacznym niedoborem fosforybozylotransferazy hipoksantynowo-guaninowej, która odtwarza monofosforan inozyny z hipiksantyny oraz monofosforan guanozyny z guaniny. Niedobór ten jest wynikiem mutacji genu HPRT1 (Xq26-q27.2). Zespół jest chorobą sprzężoną z chromosomem X, a jego częstość występowania wynosi 1:380 000–1:250 000. Skutkiem niedoboru enzymu jest nadprodukcja kwasu moczowego, co będzie klinicznie objawiało się tubulopatia (upośledzenie czynności cewek nerkowych z prawidłowym lub nieznacznie osłabionym przesączaniem kłębuszkowym) i dna moczanowa. U niemowląt jednym z pierwszych objawów może być ceglasty osad na pieluszce – a są to kryształy kwasu moczowego. Objawy zespołu podzielono na trzy grupy:

  • zaburzenia neurologiczne (opóźnienie rozwoju, hipotonia mięśniowa, później wzmożone napięcie mięśniowe w kończynach, padaczka, dystonia, ruchy mimowolne – mylone z dziecięcym porażeniem mózgowym),
  • zaburznia poznawcze (niepełnosprawność umysłowa lekka do umiarkowanej; rzadko obserwuje się głębokią niepełnosprawność),
  • dewiacje zachowań (samookaleczenia – już w okresie ząbkowania, agresywny język)

Ponadto występują mniej charakterystyczne objawy, jak anemia megaloblastyczna, opóźnienie dojrzewania płciowego, zanik jąder oraz dna moczanowa. Na chwilę obecną brakuje leku przyczynowego dla pacjentów z chorobą Lesh-Nyhana, ale możliwe jest postępowanie objawowe [19]

 

Zespół Retta (ang. Rett syndrome)

Zespół Retta należy do neurologicznych zaburzeń rozwojowych, dziedziczonych w sposób sprzężony z płcią. Za jego wystąpienie odpowiedzialne są mutacje geny MECP2 (Xq28). MECP2 koduje białko wiążące się ze zmetylowanymi ugrupowaniami CpG-2 (ang. methyl-CpG-binding protein 2 – MECP2), które jest odpowiedzialne za wyciszanie lub włączanie innych genów, które w pewnych okresach życia dziecka powinny być albo aktywne, albo nieaktywne. Zmutowanie MECP2 zaburza ekspresję genów, związaną np. z rozwojem. MECP2 nie jest w stanie utrzymać właściwego „wyciszenia” lub „włączenia” określonego genu i taka nieprawidłowa aktywność genu wówczas, gdy ma być on „uśpiony”, wpływa na dokonanie się niekorzystnych zmian w układzie nerwowym, z czego wynikają objawy zespołu Retta. Dotyczą one deficytów fizycznych i intelektualnych. Charakterystyczne jest uwstecznienie rozwoju, postawa autystyczna oraz zaburzenia motoryki ciała, pojawiające się po okresie prawidłowego rozwoju. Dziewczynki „zamykają się” we własnym świecie przeżyć. Pogłębia się niepełnosprawność umysłowa i fizyczna. Dołączają się również zaburzenia połykania i trudności w karmieniu. Występują też napady padaczkowe i zaburzenia lękowe („krzyki nocne”). Można wyróżnić kilka postaci klinicznych zespołu: lekką i ciężką oraz klasyczną i nietypową. Z powodu zespołu Retta cierpią głównie dziewczynki, gdyż dla chłopców zespół ten jest na ogół śmiertelny. W populacji dziewczynek poniżej 12. roku życia zespół pojawia się z częstością: 1 : 9000, a w populacji ogólnej: 1 :30 000 [20]. Zespół Retta został nieco bardziej przybliżony społeczeństwu dzięki dokumentowi „Milczące Anioły” z Julią Roberts. W filmie poruszane są ważne problemy dotyczące życia i funkcjonowania dziewczynek. Jest również opowieścią o emocjonalnych zmaganiach rodziców, którym choroba odebrała najukochańsze dziecko.

 

Zaburzenia neurorozwojowe z małogłowiem, drgawkami i atrofią korową
(ang. Neurodevelopmental disorder with microcephaly, seizures and cortical atrophy, NDMSCA)

Zaburzenie neurorozwojowe z małogłowiem, drgawkami i atrofią korową jest zaburzeniem dziedziczonym autosomalnie recesywnie. Jego przyczyną są mutacje w genie VARS1 (6p21.33). Charakteryzuje się całościowym, ciężkim opóźnieniem rozwoju ze znacznym ograniczeniem funkcjonowania ruchowego oraz niepełnosprawnością intelektualną widocznymi wkrótce po urodzeniu. Obserwuje się również postępujące małogłowie. Ponadto u większości dzieci pojawiają się napady padaczkowe lekooporne oraz encefalopatia padaczkowa. Do pozostałych objawów zalicza się hipotonię mięśniową, trudności w karmieniu, słaby przyrost dziecka, brak mowy, słaby lub brak kontaktu wzrokowego, niezdolność do chodzenia i spastyczność obwodową. W badaniach obrazowych mózgu widoczny jest postępujący zanik mózgu, wąskie ciało modzelowate oraz zaburzenia w mielinizacji. Rokowanie na chwilę obecną jest niekorzystne, a śmierć może nastąpić w okresie dizecięcym [21][22].

 

 

Opracowano na podstawie:

  1. Niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, rozwiązania. Nr I/2013(6)
  2. Jankiewicz A et all. Profound mental disability and emotional,social and motor development Psychiatry 2014; 11, 4: 222–227
  3. Ayşe Tuna, Emine Ahmetoğlu, Use of Humanoid Robots for Students With Intellectual Disabilities, Research Anthology on Physical and Intellectual Disabilities in an Inclusive Society, 10.4018/978-1-6684-3542-7, (1181-1196), (2022).
  4. Lee K, Cascella M, Marwaha R. Intellectual Disability. In: StatPearls. StatPearls Publishing, Treasure Island (FL); 2021. PMID: 31613434.
  5. Śmigiel R. Niepełnosprawność intelektualna uwarunkowana genetycznie – definicje, przyczyny i diagnostyka. Mp.pl: https://www.mp.pl/medycynarodzinna/na-marginesie/namarginesie/200390,niepelnosprawnosc-intelektualna-uwarunkowana-genetycznie,1 Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  6. Definicja i rodzaje upośledzenia umysłowego: https://www.psychiatria.pl/artykul/definicja-i-rodzaje-uposledzenia-umyslowego/13703 Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  7. Ćwirynkało, K. (2019). Ryzyko zaniedbania dziecka a niepełnosprawność intelektualna rodzica. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 18(1), 69–82
  8. Lissauer T., Clayden G, Milanowski A. (red. wyd. I polskiego), Pediatria, Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2009
  9. Zespół Pataua. Orphanet. https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/Disease_Search.php?lng=EN&data_id=337&Disease_Disease_Search_diseaseType=ORPHA&Disease_Disease_Search_diseaseGroup=3378&Disease(s)/group%20of%20diseases=Patau-syndrome&title=Patau-syndrome&search=Disease_Search_Simple Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  10. Balasundaram P, Avulakunta ID. Edward Syndrome. [Updated 2022 Jan 10]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2022 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK570597/
  11. Zespół kociego krzyku. NORD: http://www.rarediseases.org/rare-disease-information/rare-diseases/byID/19/viewAbstract Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  12. Zespół łamliwego chromosomu X. Orphanet: https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/Disease_Search.php?lng=EN&data_id=120 Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  13. Northrup H, Koenig MK, Pearson DA, et al. Tuberous Sclerosis Complex. 1999 Jul 13 [Updated 2021 Dec 9]. In: Adam MP, Ardinger HH, Pagon RA, et al., editors. GeneReviews® [Internet]. Seattle (WA): University of Washington, Seattle; 1993-2022. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK1220/ Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  14. Neurofibromatoza typu 1. NORD: https://rarediseases.org/rare-diseases/neurofibromatosis-type-1-nf1/ Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  15. Alfa-mannozydoza. NORD: https://rarediseases.org/rare-diseases/alpha-mannosidosis/ Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  16. Fenyloketonuria. NCEZ: https://ncez.pzh.gov.pl/dzieci-i-mlodziez/fenyloketonuria-rzadka-choc-czesta-wada-metabolizmu/ Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  17. Galaktozemia. Oprhanet: https://www.orpha.net/data/patho/PL/Galaktozemia-PLplAbs355.pdf Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  18. Zespół Huntera. Orphanet: https://www.orpha.net/consor/cgi-bin/Disease_Search.php?lng=EN&data_id=131&Disease_Disease_Search_diseaseGroup=hunter&Disease_Disease_Search_diseaseType=Pat&Disease(s)/group%20of%20diseases=Mucopolysaccharidosis-type-2&title=Mucopolysaccharidosis%20type%202&search=Disease_Search_Simple Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  19. Anna Kłosowska i wsp. Zespół Lescha-Nyhana — opóźnienie rozwoju psychoruchowego o nietypowym przebiegu klinicznym. Trudności diagnostyczne. Forum Medycyny Rodzinnej 2015, tom 9, nr 5, 416–421
  20. Zespół Retta. Orphanet: https://rarediseases.org/rare-diseases/rett-syndrome/ Dostęp z dn. 5.02.2022 r
  21. Siekierska, A., Stamberger, H., Deconinck, T., Oprescu, S. N., Partoens, M., Zhang, Y., Sourbron, J., Adriaenssens, E., Mullen, P., Wiencek, P., Hardies, K., Lee, J.-S., and 28 others.Biallelic VARS variants cause developmental encephalopathy with microcephaly that is recapitulated in vars knockout zebrafish. Nature Commun. 10: 708, 2019. Note: Electronic Article. [PubMed: 30755616related citations] [Full Text]
  22. NDMSCA: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/medgen/1615361 Dostęp z dn. 5.02.2022 r

 


Fakty i Mity Genetyki tworzone są przez pasjonatów, specjalistów w swoich dziedzinach.
Ten artykuł czytasz za darmo, bez reklam, bez spamu. Doceń naszą pracę i postaw nam wirtualną kawę 🙂
Dziękujemy! – Wasza Redakcja FiMG

Postaw mi kawę na buycoffee.to


Podziel się: