Profilaktyka onkologiczna – polskie programy wczesnego wykrywania nowotworów

Katarzyna Ziaja
Katarzyna Ziaja 26 wrz, 11 minut czytania

Nowotwory są aktualnie jednym z najbardziej palących problemów zdrowotnych. W związku ze stale zachodzącymi przemianami gospodarczymi i postępem przemysłowym, a także narażeniem na różnorodne czynniki szkodliwe, nowotwory poszerzyły grono chorób cywilizacyjnych. Niestety, niechlubne statystyki onkologiczne nie oszczędzają naszego kraju. Liczba zachorowań na nowotwory złośliwe w Polsce wzrosła ponad dwukrotnie w ostatnich trzydziestu latach. Ponadto stanowią one drugą przyczynę zgonów w naszym kraju, ustępując miejsca na „podium” jedynie chorobom układu krążenia. Niepokojącym staje się fakt, że co cztery minuty kolejna osoba otrzymuje diagnozę onkologiczną, a co siedem minut ktoś umiera z powodu raka.

Niepomyślne prognozy i zatrważające tempo przyrostu liczby chorych onkologicznie spowodowały, że coraz częściej mówi się o profilaktyce – czyli zapobieganiu nowotworom. Jako społeczeństwo nie zwykliśmy traktować poważnie tej dziedziny medycyny, zamykając ją w podręcznikach do zdrowia publicznego. Zapobieganie chorobom jest sztuką, która wymaga doskonalenia i nakładów finansowych. Choć jednocześnie podkreśla się, że przeciwdziałanie chorobom jest „tańsze” i mniej obciążające pod każdym względem, niż skomplikowane leczenie obarczone powikłaniami i cierpieniem.

W profilaktyce onkologicznej wyróżniamy trzy kluczowe obszary: pierwotny, wtórny i trzeciej fazy. Profilaktyka pierwotna obejmuje takie oddziaływanie na ludzi, by wzmacniać ich dobrostan i motywować do zmiany stylu życia na zdrowszy (modyfikacja diety, aktywność fizyczna, rezygnacja z używek, ograniczenie ekspozycji na szkodliwe substancje). Mając na myśli profilaktykę wtórną, należy wiedzieć, że dotyczy ona wczesnego wykrywania chorób nowotworowych, w stadium pozwalającym na ich skuteczne leczenie w sposób jak najmniej inwazyjny. Z kolei profilaktyka trzeciej fazy to zapobieganie pogarszaniu się zdrowia, niepełnosprawności czy zgonom po leczeniu onkologicznym.

Fot. Pixabay

Aby móc zapobiegać negatywnym skutkom chorób onkologicznych i zwalczać nowotwór w zalążku, niezbędne są działania profilaktyki wtórnej pod postacią badań przesiewowych. W Polsce, na lata 2020-2030 zaproponowano Narodową Strategię Onkologiczną. Aktualnie, w ramach tej Strategii, Ministerstwo Zdrowia prowadzi następujące programy profilaktyczne:

    • Program profilaktyki raka piersi (mammografia),
    • Program profilaktyki raka szyjki macicy (cytologia),
    • Profilaktyka raka jelita grubego,
    • Profilaktyka raka płuca – ograniczenie palenia papierosów,
    • Program profilaktyki nowotworów głowy i szyi,
    • Program opieki nad rodzinami wysokiego, dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe.

Program profilaktyki raka piersi (mammografia)

Rak piersi jest jednym z najczęściej występujących nowotworów wśród kobiet i stanowi 1/5 zachorowań na wszystkie nowotwory w tej populacji. Dlatego też motywowanie i przekonywanie kobiet do wykonywania regularnych mammografii jest niezwykle istotne, by móc odpowiednio wcześnie wykryć zmianę nowotworową i ją skutecznie leczyć. Celem profilaktyki raka piersi jest także podkreślenie istoty profilaktyki pierwotnej raka piersi (zdrowa dieta, aktywność fizyczna, unikanie używek). Warto wspomnieć, że dzięki profilaktyce możliwe jest również zmniejszenie liczby zgonów z powodu raka piersi.

Obraz zawierający strzałka Opis wygenerowany automatycznie

Różowa wstążka dla raka piersi, fot. Pixabay

Program profilaktyki raka piersi jest skierowany jest do kobiet wieku 50–69 lat, które są najbardziej zagrożone zachorowaniem na raka piersi. Mammografię wykonuje się raz na dwa lata. Dla kobiet, które są uprawnione do świadczeń opieki zdrowotnej (posiadające ubezpieczenie zdrowotne) badanie jest bezpłatne. Należy jeszcze nadmienić, że kobieta może otrzymać wskazanie do wykonania kolejnej mammografii po roku od uzyskania wyniku, jeśli jest w grupie ryzyka raka piersi np. rak piersi w najbliższej rodzinie. Do pozostałych czynników ryzyka raka piersi zaliczają się: wiek powyżej 50 lat, zaburzenia hormonalne np. wczesna miesiączka, późna menopauza, długotrwałe leczenie hormonalne (hormonalna terapia zastępcza), niezdrowa dieta, otyłość, niska aktywność fizyczna, nadużywanie alkoholu oraz choroby piersi w przeszłości.

Mammografia jest badaniem radiologicznym, które polega na wykonaniu zdjęć rentgenowskich piersi. Każda pierś jest prześwietlana dwa razy – od góry i od boku. Mammografia jest badaniem nieinwazyjnym, ale wiąże się z dyskomfortem. Aby prześwietlenie było wyraźne i dokładne, konieczne jest umieszczenie piersi między dwoma powierzchniami mammografu i jej ściśnięcie, tak by uległa ona spłaszczeniu. Wówczas otrzymany obraz jest wiarygodny. Podczas mammografii możliwe jest uwidocznienie guzków o wielkości trzech milimetrów.

Na mammografię powinna się zgłosić kobieta, która podczas samobadania zauważyła następujące objawy:

  • zmiana wielkości i kształtu piersi, która nie ustąpiły po miesiączce (jedna pierś większa od drugiej),
  • guzki lub zgrubienia wyczuwalne w piersi lub pod pachą,
  • zmiana koloru skóry piersi np. zaczerwienienie skóry piersi i/lub brodawki sutkowej,
  • zauważalna większa ilość naczyń żylnych na skórze piersi,
  • wciąganie się skóry piersi, pofałdowania skóry, nierównomierna grubość skóry na piersi,
  • pomarszczenie lub łuszczenie skóry piersi, owrzodzenia skóry,
  • wciągnięcie brodawki sutkowej, wyciek płynu, zgrubienia, owrzodzenie w obrębie brodawki sutkowej [1].
Ciekawostka – rak piersi w chorobach rzadkich
Rak piersi jest jednym z nowotworów, które występują u pacjentów z zespołem Li-Fraumeni. Jego przyczyną jest mutacja genu supresorowego nowotworów: TP53, a dziedziczony jest w sposób autosomalny dominujący. TP53 oprócz działania przeciwnowotworowego, zapobiega także starzeniu się komórek. Rak piersi może też rozwinąć się u pacjentów z neurofibromatozą NF1.

O genach supresorowych i zespołach genetycznych ze zwiększonym ryzykiem występowania nowotworów już pisaliśmy w artykule: Zespoły genetyczne ze zwiększonym ryzykiem występowania nowotworów

 

Program profilaktyki raka szyjki macicy (cytologia)

Rak szyjki macicy jest jednym z powszechniejszych nowotworów dróg rodnych i trzecim pod względem częstości występowania nowotworów w populacji żeńskiej. Dotyczy bowiem 1 na 25 przypadków nowotworów u kobiet. Jest też pierwszym nowotworem o ustalonych czynnikach ryzyka niezbędnych do jego rozwoju. Zaliczamy do nich wysoce rakotwórcze typy wirusa brodawczaka ludzkiego (ang. human papilloma virus, HPV), które przenoszone drogą płciową, powodują przewlekające się infekcje.

Ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy rośnie w przypadku przewlekłych infekcji onkogennymi typami HPV, wczesnego rozpoczęcia współżycia płciowego, dużej liczby partnerów płciowych, dużej liczby porodów, długotrwałego stosowania hormonalnych leków antykoncepcyjnych, uzależnienia nikotynowego oraz wśród kobiet o trudnej sytuacji socjoekonomicznej.

 

Wstążka turkusowa dla raka szyjki macicy, fot. polskaprzychodnia.co.uk

Program profilaktyki raka szyjki macicy ma na celu podkreślenie istoty wykonywania badań profilaktycznych, prowadzenia higienicznego trybu życia oraz zachęcić do regularnego wykonywania cytologii. Takie działania przekładają się na obniżenie liczby kobiet, które chorują i umierają z powodu raka szyjki macicy, do poziomu osiągniętego w przez kraje wiodące w tejże profilaktyce.

Program profilaktyki raka szyjki macicy jest dedykowany kobietom w wieku 25–59 lat, które są zdrowie i nie odczuwają żadnych dolegliwości wskazujących na raka szyjki macicy. Bezpłatne badanie cytologiczne mogą wykonać kobiety uprawnione do świadczeń opieki zdrowotnej raz na trzy lata. Możliwe jest także wykonanie takiej cytologii co rok, jeśli kobieta znajduje się w grupie ryzyka raka szyjki macicy (zainfekowana wirusem HIV (ang. human immunodeficiency virus HIV), wirusem brodawczaka ludzkiego, leczona immunosupresyjne).

Badanie cytologiczne jest skutecznym i bezpiecznym badaniem komórek szyjki macicy. Niekiedy wiąże się z odczuwaniem dyskomfortu podczas pobierania materiału z szyjki macicy. Wynik cytologii pozwala na wykrycie stanów przednowotworowych i nowotworowych zlokalizowanych w szyjce macicy, jeszcze w stadium bezobjawowym choroby. Po badaniu kobieta dowiaduje się czy jest w grupie ryzyka nowotworów szyjki macicy. Co ważne – nowotwór szyjki macicy dotyczy wszystkich kobiet, bez względu na wiek czy uwarunkowania genetyczne [2].

 

Ciekawostka – przygotowanie się do cytologii
Na cytologię trzeba zgłosić się nie wcześniej niż 4 dni po ostatnim dniu miesiączki i nie później niż 4 dni przed rozpoczęciem miesiączki (ważne by nie podczas krwawienia miesiączkowego). Ponadto, przez co najmniej 4 dni przed cytologią nie należy stosować leków dopochwowych.

Oprócz tego powinien upłynąć przynajmniej jeden dzień od ostatniego badania ginekologicznego, USG przezpochwowego czy stosunku pochwowego.

Warto też umyć okolice krocza w dniu pobrania.

 

Profilaktyka raka jelita grubego

Raki jelita grubego i odbytu u mężczyzn zajmują trzecie miejsce, a u kobiet drugie – w ogólnej częstości występowania nowotworów. Objawami, które mogą świadczyć o nowotworze jelita grubego jest obecność krwi w stolcu (również utajone), brak satysfakcji po oddaniu stolca, czy też stolce ołówkowate (wąskie pasmo stolca z powodu zwężenia światła jelita lub przeszkody w jelicie) oraz zmiana charakteru wypróżnień np. z zaparć na biegunki.

Obraz zawierający niebieski Opis wygenerowany automatycznie

Ciemno niebieska wstążka dla raka jelita grubego, fot. Pixabay

Wdrożenie profilaktyki raka jelita grubego ma zmniejszyć ryzyko zgonu z tego powodu o 60-90%. W ramach programu profilaktycznego pacjenci są zapraszani na kolonoskopię lub sami się zgłaszają, jeśli skończyli 50 lat. Bezpłatna kolonoskopia dedykowana jest osobom:

  • w wieku 50 – 65 lat, niezależnie od wywiadu rodzinnego,
  • w wieku 40 – 49 lat, które mają krewnego pierwszego stopnia, u którego rozpoznano raka jelita grubego,
  • w wieku 25 – 49 lat z rodziny z zespołem Lyncha (niezbędne potwierdzenie zespołu z poradni genetycznej; refundowane jest pierwsze badanie w tej grupie pacjentów, ale kolonoskopie nadzorcze powinny być wykonywane co 2-3 lata u osób z potwierdzoną mutacją powodującą zespół),
  • w wieku 20-49 lat z rodzin z zespołem polipowatości rodzinnej gruczolakowatej (FAP) – pacjent powinien mieć potwierdzoną diagnozę, refundowane jest tylko pierwsze badanie, podobnie jak u chorych z zespołem Lyncha.

Kolonoskopia jest badaniem endoskopowym, które umożliwia obserwację ścian jelita grubego z wykorzystaniem kolonoskopu, czyli długiego, wąskiego przewodu wyposażonego w kamerę i źródło światła. Kolonoskop wprowadzany jest do jelita grubego przez odbyt, co wiąże się z odczuwaniem dyskomfortu, niekiedy do tego stopnia, że niezbędne jest wykonanie badania w analgosedacji (z udziałem anestezjologa). Podczas kolonoskopii oprócz diagnostyki, istnieje możliwość usunięcia wykrytych polipów (wykonywane u ponad 25% poddanych badaniu), co znacząco ogranicza rozwój choroby. Warto wiedzieć, że bezobjawowy rak jelita grubego wykrywany jest u 1 na 125 pacjentów poddanych kolonoskopii. Kolonoskopię w ramach programu wykonuje się raz w życiu, a dalsze badania są uwarunkowane od jej wyniku.

 

Ciekawostka – przygotowanie się do kolonoskopii
Trzy dni przed zabiegiem należy rozpocząć żywienie płynne. Można pić kawę, herbatę, soki, jogurty, zupy – bez dodatków. W dzień poprzedzający badanie, od pory obiadowej należy zacząć przyjmować preparat przygotowujący jelito do badania i spożywać jedynie wodę. Trzeba pamiętać, że przygotowanie jelita do kolonoskopii wiąże się z licznymi luźnymi stolcami, zatem warto pozostać tego dnia w domu. Nie wolno już niczego jeść aż do momentu badania.

 

Profilaktyka raka płuc – jak rzucić palenie papierosów

Rak płuc jest obecnie najczęściej występującym nowotworem złośliwym na świecie. Cechuje go wysoka zapadalność jak i umieralność. Rak płuca zdecydowanie częściej dotyczy mężczyzn niż kobiet, ale w ostatnich trzydziestu latach zanotowano czterokrotnie większy wzrost zapadalności na ten nowotwór wśród kobiet. Rak płuc spowodowany jest głównie ekspozycją czynną lub bierną, na kilkadziesiąt substancji rakotwórczych zawartych w dymie tytoniowym (papierosy, fajki, cygara).

Obraz zawierający tekst Opis wygenerowany automatycznie

Biała/perłowa wstążka dla raka płuc, fot. middlesexcountynj.gov

Skutki palenia tytoniu przez kobiety ciężarne są bardzo dotkliwe dla rozwijającego się płodu. Oprócz głodu nikotynowego po porodzie, u dzieci rośnie ryzyko powstawania wad rozwojowych, dochodzi też do opóźnienia wzrastania płodu i częściej notuje się martwe porody czy poronienia. Ponadto w przyszłości dziecko może prezentować zwiększoną tolerancję na nikotynę i łatwiej uzależnić się od papierosów.

 

Ciekawostka – skutki palenia przez przyszłą mamę
Kobiety, które paliły papierosy itp. w ciąży muszą być świadome tego, że zwiększają swoim dzieciom ryzyko wystąpienia nagłej śmierci łóżeczkowej (ang. sudden infant death syndrome, SIDS). W związku z tym należy pamiętać, żeby dzieci ze zwiększonym ryzykiem nie układać do snu w pozycji na brzuchu, ani na miękkich powierzchniach.

Warto też wiedzieć, że w przypadku kobiet palących w ciąży, a następnie karmiących, zawartość witaminy C w mleku matki spada o 30%.

 

Palenie papierosów przy dziecku, sprawia, że dziecko staje się biernym i nieświadomym niczego palaczem. Nie może się przed tym obronić ani sprzeciwić. Tymczasem bierne palenie jest tak samo szkodliwe, jak czynne. Zwiększa ryzyko chorób płuc i uszu u dzieci, a także sprzyja wystąpieniu astmy oskrzelowej oraz zaburzeń rozwoju psychologicznego, behawioralnych i poznawczych. To głównie od rodziców zależy, w jaki sposób zadbają o zdrowie swojego dziecka.

W celach profilaktycznych Ministerstwo Zdrowia uruchomiło Telefoniczną Poradnię Pomocy Palącym – 801 108 108. Z jej pomocy można też skorzystać pisząc e-mail: biuro@jakrzucicpalenie.pl, w tytule wpisując „Konsultacja”, a w treści dane do kontaktu: imię, numer telefonu oraz preferowany dzień i godzinę kontaktu.

  • Kto może zadzwonić: palacze, ich bliscy oraz wszyscy, którzy chcą porozmawiać o nałogu,
  • Kiedy: od poniedziałku do piątku w godzinach 11-19:00,
  • Jak często: można dzwonić wiele razy lub umówić się na termin, w którym konsultant oddzwoni do zainteresowanej osoby,
  • Jak długo: pacjent określa, jak długo będzie trwała rozmowa.

W Telefonicznej Poradni Pomocy Palącym można się dowiedzieć jak rzucić palenie, jakie są mechanizmy uzależnienia, w jaki sposób pracować nad motywacją, jakie są korzyści z zerwania z nałogiem, jak radzić sobie w słabszych momentach, gdzie w okolicy pacjenta znajdują się poradnie dla osób chcących rzucić palenie oraz wiele innych informacji. Konsultanci Telefonicznej Poradni Pomocy Palących mają utrzymywać kontakt i wspierać osoby walczące z nałogiem [4].

 

Program profilaktyki nowotworów głowy i szyi

Nowotwory głowy i szyi dotyczą zmian rozwijających się w błonie śluzowej górnych dróg oddechowych i przełyku. Dotyczą nie tylko jamy ustnej, gardła, krtani, jamy nosowej czy zatok, ale też ślinianek, tarczycy, przytarczyc oraz tkanek miękkich, kości oraz skóry w obrębie głowy i szyi. Każdego roku nowotwory te rozpoznawane są u 11 tysięcy osób. W przypadku 60% pacjentów, nowotwory głowy i szyi są wykrywane za późno, bo w III lub IV stadium zaawansowania. Jak w przypadku każdego nowotworu, tylko szybkie i wczesne wykrycie warunkuje sukces terapeutyczny. Warto nadmienić, że wykrycie takich nowotworów w stadium I daje 95% szans na wyleczenie.

Wstążka o kolorze burgundu i kości słoniowej dla nowotworów głowy i szyi, fot. www.nfcr.org

 

Nowotwór w obrębie głowy i szyi, należy podejrzewać, jeśli u pacjenta występuje jeden z poniższych objawów, który utrzymuje się niezmienne przez trzy tygodnie:

  • przewlekła chrypka (zmiana głosu),
  • ból gardła,
  • pieczenie języka,
  • owrzodzenie jamy ustnej,
  • niedrożność lub krwawienie z nosa,
  • problemy z przełykaniem,
  • guz na szyi.

Program profilaktyki nowotworów głowy i szyi jest finansowany ze środków unijnych. Jego celem jest zwiększenie świadomości pacjentów na temat czynników ryzyka tych nowotworów oraz wczesna diagnostyka. Programem badań przesiewowych są obejmowane osoby, które:

  • mają 40-65 lat,
  • długotrwale palą papierosy,
  • nadużywają alkoholu,
  • są zainfekowane wirusem brodawczaka ludzkiego.

Do badań diagnostycznych będzie kwalifikował lekarz podstawowej opieki zdrowotnej (rodzinny), który wypełni ankietę z opisem rozpoznanych objawów. POZ-y współpracujące z realizatorami programu profilaktyki nowotworów głowy i szyi będą dotowane w celu pokrycia kosztów pracy lekarza prowadzącego. Wykaz placówek, w których można wykonać badania znajduje się pod linkiem: Gdzie można zrobić badania w profilaktyce nowotworów głowy i szyi

Program mają realizować następujące ośrodki:

 

Program opieki nad rodzinami wysokiego, dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na nowotwory złośliwe

Program ten jest jednym z zadań Narodowej Strategii Onkologicznej. Jest realizowany w trzech modułach. Pierwszy z nich dotyczy dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na raka piersi i jajnika. Drugi moduł jest poświęcony badaniu dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka raka jelita grubego i błony endometrium trzonu macicy. Z kolei moduł trzeci jest dedykowany pacjentom z rzadkimi zespołami dziedzicznej predyspozycji do nowotworów, z zaznaczeniem siatkówczaka i choroby von Hippel–Lindau (VHL).

Obraz zawierający wewnątrz, szczoteczka do zębów, kosmetyk Opis wygenerowany automatycznie

Fot. Pixabay

Moduł I – wczesne wykrywanie nowotworów złośliwych w rodzinach wysokiego, dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na raka piersi i raka jajnika

Celem zadania jest zidentyfikowanie jak największej liczby osób z rodzin wysokiego ryzyka zachorowania na raka piersi i/lub raka jajnika. Dzięki temu możliwe będzie objęcie ich opieką ukierunkowaną na wczesną diagnozę oraz aktywną profilaktykę zachorowania na raka piersi i/lub jajnika. Ponadto stawia się na zwiększenie odsetka wczesnych rozpoznań i wyleczeń tych nowotworów w rodzinach zwiększonego ryzyka. Jeśli w rodzinie pacjenta występowały lub występują takie nowotwory jak rak piersi czy jajnika, konieczne jest skierowanie go przez lekarza rodzinnego do poradni genetycznej. Program profilaktyki w zakresie omawianych nowotworów realizują poradnie genetyczne, których wykaz znajduje się w poniższym linku: Poradnie genetyczne realizujące program wczesnego wykrywania złośliwych nowotworów w rodzinach wysokiego, dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na raka piersi i jajnika

 

Moduł II – wczesne wykrywanie i prewencja nowotworów złośliwych w rodzinach wysokiego, dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na raka jelita grubego i błony śluzowej trzonu macicy

Celem tej części programu jest zidentyfikowanie, zapobieganie i wczesne leczenie pacjentów z rodzin posiadających dziedziczne zespoły predyspozycji do nowotworów złośliwych, ze szczególną predyspozycją do raka jelita grubego i endometrium. Zaliczamy do nich pacjentów z zespołem gruczolakowatej polipowatości rodzinnej, zespołem Lyncha, Peutza Jeghersa, polipowatości młodzieńczej oraz zespołem polipowatości recesywnej uwarunkowanym mutacjami w genie MUTYH. Aby skorzystać z programu, konieczne jest skierowanie pacjenta przez lekarza rodzinnego do poradni genetycznej (jeśli w rodzinie występowały lub występują zachorowania na te nowotwory). Wykaz realizatorów zadania dostępna jest pod linkiem: Poradnie genetyczne realizujące program wczesnego wykrywania i prewencji w rodzinach wysokiego, dziedzicznie uwarunkowanego ryzyka zachorowania na raka jelita grubego i endometrium

 

Moduł III – Profilaktyka oraz wczesne wykrywanie nowotworów w rodzinach z rzadkimi zespołami dziedzicznej predyspozycji do nowotworów dla siatkówczaka i choroby von Hippel–Lindaua (VHL)

Podobnie jak w przypadku powyższych modułów, celem zadania jest wychwycenie jak największej liczby nowych pacjentów z wysokim ryzykiem wystąpienia siatkówczaka oraz rodzin wysokiego ryzyka zachorowania na chorobę von Hippel-Lindaua (VHL). Skorzystanie z niniejszego programu dedykowane jest osobom, które posiadały lub posiadają w rodzinie chorych z siatkówczakiem lub VHL. Niezbędne jest skierowanie zainteresowanego pacjenta do poradni genetycznej (przez lekarza rodzinnego). Wykaz placówek zajmujących się realizacją zadania znajduje się poniżej: Poradnie genetyczne realizujące program profilaktyki oraz wczesnego wykrywania nowotworów w rodzinach z rzadkimi zespołami dziedzicznej predyspozycji do nowotworów dla siatkówczaka i choroby von Hippel–Lindaua (VHL)

 

 

Opracowano na podstawie:

  1. Profilaktyka raka piersi: https://www.gov.pl/web/zdrowie/program-profilaktyki-raka-piersi-mammografia- Dostęp z dn. 1.09.2021
  2. Profilaktyka raka szyjki macicy: https://www.gov.pl/web/zdrowie/program-profilaktyki-raka-szyjki-macicy-cytologia- Dostęp z dn. 1.09.2021
  3. Profilaktyka raka jelita grubego: https://www.gov.pl/web/zdrowie/profilaktyka-raka-jelita-grubego Dostęp z dn. 3.09.2021
  4. Profilaktyka raka płuc: https://www.gov.pl/web/zdrowie/rak-pluc-palenie-papierosow Dostęp z dn. 3.09.2021
  5. Profilaktyka nowotworów głowy i szyi: https://www.gov.pl/web/zdrowie/program-profilaktyki-nowotworow-glowy-i-szyi Dostęp z dn. 3.09.2021
  6. Rodzinne predyspozycje do nowotworów złośliwych: https://www.gov.pl/web/zdrowie/rodzinne-predyspozycje-do-nowotworow-zlosliwych–badania Dostęp z dn. 3.09.2021

 

Podziel się: