Biobank – jakość, etyka i prawo w służbie bezpieczeństwu

Katarzyna Ferdyn
Katarzyna Ferdyn 27 lut, 7 minut czytania

Wstęp

Biobanki istnieją niemal tak długo, jak długo człowiek bada otaczający go świat. I choć ich historia sięga zarania pierwszych badań naukowych, a obecnie są podstawą tych badań, szczególnie w dziedzinach takich jak medycyna czy biologia molekularna, to przez długi czas nie doczekały się odpowiednich regulacji prawnych, które dostarczyłyby jasnych i przede wszystkim uniwersalnych wytycznych dotyczących ich funkcjonowania. Sytuacja zmieniła się stosunkowo niedawno, gdy wzrost świadomości tego, jak istotne znaczenie mają biobanki dla badań naukowych, w połączeniu ze współpracą organizacji i komitetów normalizacyjnych zaowocowała stworzeniem i wydaniem w 2018 r. Normy ISO 20387:2018 Biotechnology – Biobanking – General requirements for biobanking.

Według Normy ISO 20387:2018 biobank jest to podmiot prawny lub określona część podmiotu prawnego, który jest prawnie odpowiedzialny za wszystkie swoje działania i wykonuje czynności w zakresie pozyskania i przechowywania wraz z niektórymi lub wszystkimi działaniami związanymi z gromadzeniem, przygotowywaniem, konserwacją, testowaniem, analizowaniem i dystrybucją określonych materiałów biologicznych oraz powiązanych z nim danych dla celów naukowo-badawczych i rozwoju technologii medycznych użytkująca zgromadzone zasoby w sposób wielokrotny i długotrwały. Natomiast biobankowanie (również według Normy ISO 20387:2018) jest to proces pozyskiwania i przechowywania wraz z niektórymi lub wszystkimi działaniami związanymi z gromadzeniem, przygotowywaniem, konserwacją, testowaniem, analizowaniem i dystrybucją określonych materiałów biologicznych oraz powiązanych informacji i danych [Norma ISO]. Z definicji tych jasno wynika, że stwierdzenie, iż biobankowanie to „przechowywanie” jest zbyt dużym uproszczeniem i nie można postawić znaku równości między tymi określeniami. Proces biobankowania obejmuje zdecydowanie większy zakres – zaczyna się jeszcze przed pobraniem samego materiału biologicznego, podczas poinformowania pacjenta o celach i zasadach biobankowania/projektu naukowego/badania naukowego, w ramach którego materiał jest gromadzony, a kończy się na badaniach przeprowadzonych z jego wykorzystaniem, upublicznieniu wyniku w postaci publikacji naukowej, wdrożeniu np. nowego produktu medycznego/terapii/metody diagnostycznej. Niekiedy ma miejsce dalszy kontakt z pacjentem, np. w celu przekazania wyników badań, które mogą być istotne dla zdrowia pacjenta lub w celu pozyskania zgody na dalsze wykorzystanie jego materiału biologicznego (jeśli taka zgoda jest potrzebna). Mając powyższe na uwadze, złożoność, mnogość i różnorodność aspektów, które wymagają zapewnienia odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa, nie tylko tego fizycznego, jest oczywista. Strażnikami bezpieczeństwa biobanków są jakość, etyka i prawo.

Temat przetwarzania i bezpieczeństwa danych w biobankowaniu został bliżej przedstawiony w innym artykule w bieżącym numerze Genetyki (artykuł Piotra Topolskiego, specjalisty RODO i bezpieczeństwa danych), dlatego też w niniejszej publikacji nie będzie on opisywany, jedynie wybrane aspekty tego zagadnienia.

Jakość

Wiele istniejących biobanków powstało przy jednostkach prowadzących badania naukowe np. uczelniach wyższych. Natomiast przy wdrażaniu wytycznych systemu jakości (QMS, ang. Quality Management System) bez względu na to, czy jest to już działający biobank, czy też biobank tworzony od nowa, koniecznym etapem jest zmapowanie procesów, które składają się na jego funkcjonowanie. Zdecydowana większość norm ISO skupia się na procesach systemowych, technologicznych i operacyjnych. W przypadku biobanku można wyszczególnić kilka głównych procedur stricte powiązanych z materiałem biologicznym (MB): pobieranie MB i danych z nim powiązanych, kwalifikacja MB w biobanku (zdatność MB do przechowywania i wykorzystania w badaniach naukowych), preparatyka MB (przygotowanie do przechowywania), przechowywanie, testy/analizy prowadzone z wykorzystaniem MB. Niezwykle istotnym parametrem w funkcjonowaniu biobanku jest identyfikowalność. Wszystkie czynności na każdym etapie biobankowania (zarówno w odniesieniu do MB, jak i do danych z nim powiązanych) powinny być wykonywane według ustalonych i wdrożonych procedur (SOP, ang. Standard Operating Procedure). Cały tzw. cykl życia próbki (i danych jej dotyczących) powinien być możliwy do prześledzenia.

Jest to jednak tylko jeden z obszarów, na których identyfikowalność powinna być zachowana. Oprócz wymienionych etapów postępowania z MB, pod nadzorem systemu powinny być również pomieszczenia biobanku oraz wszystkie urządzenia i materiały znajdujące się na wyposażeniu biobanku. Mowa tutaj o zabezpieczeniach budynku (np. wstęp tylko dla upoważnionego personelu), kwalifikacji urządzeń, ich konserwacji, zabezpieczenia na wypadek awarii (np. przerwa w dostawie prądu, monitoring temperatury w zamrażarkach) i szeregu innych kryteriów.

Biobank to także ludzie, którzy w nim pracują. QMS reguluje również wszelkie aspekty dotyczące pracowników biobanku – od zatrudnienia (odpowiednie kwalifikacje), poprzez szkolenia, po nadawanie odpowiednich uprawnień i weryfikację okresową umiejętności praktycznych.

Każdy z obszarów objętych nadzorem systemu zarządzania jakością powinien być weryfikowany podczas audytów wewnętrznych. Należy podkreślić, iż podczas audytów tzw. certyfikacyjnych (audyt zewnętrzny) w przypadku większości norm ISO weryfikowane są procesy technologiczne, ale nie etyka działań/poprawność dokumentacji pod kątem etycznym – te kwestie leżą w kompetencjach komisji bioetycznych. Natomiast weryfikacji podlega posiadanie (lub brak) opinii komisji bioetycznych dla działalności biobanku oraz badań/projektów naukowych prowadzonych z wykorzystaniem materiału biologicznego zgromadzonego w biobanku.

Warto podkreślić, że wdrożenie QMS bezpośrednio przekłada się na jakość wyników otrzymywanych z badań prowadzonych na biobankowanym materiale biologicznym. QMS dotyczy zarówno standardowych procedur biobanku, jak i projektów naukowych w nim realizowanych. Odpowiednio przygotowane procedury na potrzeby konkretnego projektu pomagają zagwarantować m.in. odpowiednią kwalifikację uczestników badania, właściwe pobranie próbek i pozyskanie odpowiednich danych. Dla przykładu, jeśli według założeń konkretnego projektu próbki muszą być pobrane od dawcy na czczo, to dzięki odpowiednim procedurom (instrukcje, kwestionariusze, przeszkolenie personelu pobierającego MB itp.) dawca, który nie był w stanie odmówić sobie porannej kawy, nie zostanie zakwalifikowany do udziału w projekcie lub będzie musiał pojawić się następnego dnia. Podsumowując, można stwierdzić, że kluczem do jakości wyników jest powtarzalność i identyfikowalność każdego procesu.

Etyka

Rola QMS w zapewnieniu bezpieczeństwa nie ulega wątpliwości.  W odróżnieniu od większości norm ISO, które dostarczają konkretne wytyczne, nie ingerując przy tym w merytorykę procesów technologicznych oraz etykę działań, Norma ISO 20387:2018 porusza aspekty etyczne, takie jak bezstronność i poufność. Oczywiście, aspekt etyczno-prawny biobankowania nie ogranicza się do powyższych zagadnień, a jego zakres jest zdecydowanie obszerniejszy.

Najistotniejszym aspektem prawo-etycznym w procesie biobankowania są prawa dawcy. Główne zasady etyki badań naukowych, jakimi należy się kierować, to godność osoby ludzkiej, poszanowanie autonomii, dobroczynienie, nieszkodzenie oraz sprawiedliwość, natomiast nie jest to zamknięty zbiór kryteriów. Sposób funkcjonowania biobanków ewoluuje, a co za tym idzie, zasady postępowania powinny być co jakiś czas weryfikowane pod kątem aktualności i zakresu, jaki obejmują, oraz odpowiednio aktualizowane.

Od wielu lat toczą się gorące dyskusje na temat o dużym znaczeniu w biobankowaniu, a mianowicie o pozyskiwaniu świadomej zgody dawcy oraz zabezpieczeniu jego szeroko pojętych interesów. Jest to temat niezwykle ważny, albowiem niewłaściwe skonstruowanie i pozyskanie tej zgody może mieć duże konsekwencje. Zarówno informacja o celach i zasadach biobankowania i/lub konkretnego projektu, jak i deklaracja świadomej zgody dawcy na pobranie jego materiału biologicznego powinny uwzględniać w jaki sposób i komu będą udostępniane próbki, czy będą wykorzystane wielokrotnie, wiek i możliwość samostanowienia o sobie dawcy itp. Dla przykładu, istnieje procedura tzw. szerokiej zgody (ang. broad consent), poprzez którą dawca może wyrazić zgodę na wykorzystanie jego materiału biologicznego do badań, które będą prowadzone w przyszłości, a których szczegółowe założenia nie są dostępne w momencie udzielania zgody. Nad poprawnością tej procedury powinna czuwać niezależna komisja bioetyczna.

Jedną z głównych obaw dawców materiału biologicznego, w szczególności w odniesieniu do badań genetycznych, jest ryzyko ewentualnej dyskryminacji na podstawie informacji o stanie zdrowia lub predyspozycji do rozwoju konkretnych chorób. Zarówno biobankowany materiał biologiczny, jak i dane z nim powiązane, w tym dane bezpośrednio identyfikujące dawcę, bezwzględnie wymagają odpowiedniego zabezpieczenia. Dwa najczęstsze sposoby postępowania to anonimizacja i pseudonimizacja. Analizując temat pod kątem etycznym, obydwa podejścia znacznie zmniejszają ryzyko wystąpienia naruszenia poufności danych. Anonimizacja wiąże się z uniemożliwieniem powiązania danej próbki i danych jej dotyczących z konkretnym dawcą przy podjęciu rozsądnego wysiłku. Pozornie wydaje się zatem najbezpieczniejszym rozwiązaniem – badacz nie wie i nie jest w stanie stwierdzić, od kogo pochodzi badany materiał. Z etycznego punktu widzenia trzeba jednak pamiętać, że nie należy wykorzystywać tej procedury jako próby ominięcia obowiązku poinformowania dawcy o wynikach prowadzonych badań, zwłaszcza jeśli mogą one mieć znaczenie dla jego zdrowia. Pojawiają się zapisy, które podają pod rozwagę dopuszczalność anonimizacji . Pod tym względem pseudonimizacja jest pewnym kompromisem. W dalszym ciągu badacz nie ma możliwości powiązania próbki z dawcą, ale kontakt z dawcą nie jest wykluczony, jeśli jest to konieczne (np. w celu przekazania informacji o wynikach badań, pozyskania zgody na wykorzystanie materiału dawcy w innych badaniach, uzupełnienia informacji o dawcy/materiale niezbędnych do realizacji badań).

Ogromną rolę w obszarze biobankowania odgrywają komisje bioetyczne. Ich zadaniem jako niezależnych instytucji jest dopilnowanie, aby badania naukowe z udziałem ludzi lub na materiale ludzkim były prowadzone z poszanowaniem praw i interesów dawców materiału.

Prawo

O ile normy ISO są międzynarodowe, regulacje prawne i ustawodawstwo obowiązujące w danym kraju mogą z nimi kolidować lub ograniczać ich wymagania, co dotyczy również Normy ISO 20387:2018. Takim przykładem jest Polska. Od 1 stycznia 2021 r. obowiązuje nowa ustawa o zawodzie lekarza i zawodzie lekarza dentysty , w której pojawiła się nowa definicja eksperymentu medycznego. Według nowej ustawy eksperymentem medycznym „jest również przeprowadzenie badań materiału biologicznego, w tym genetycznego, pobranego od osoby dla celów naukowych” [ustawa]. Konsekwencją nowej ustawy jest ograniczenie procesu biobankowania, który obecnie zamyka się na pobraniu, preparatyce i przechowywaniu materiału biologicznego i ewentualnej dystrybucji (analizy MB są już wykluczone z tego procesu). W myśl nowego prawa przeprowadzenie eksperymentu medycznego wiąże się z wymogiem, aby eksperymentem medycznym kierował lekarz oraz z obowiązkiem ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (różne stawki minimalne dla eksperymentu leczniczego i eksperymentu badawczego) [rozporządzenie], co jest poważnym utrudnieniem dla uczelni, których działalność naukowa opiera się na badaniach na ludzkim materiale biologicznym. Oprócz rozporządzenia w sprawie obowiązku ubezpieczenia OC, wciąż brakuje aktów prawnych, które precyzyjnie regulowałyby prowadzenie eksperymentów medycznych i rozwiały liczne wątpliwości w interpretacjach dalszych konsekwencji nowej ustawy. Ustawa wprowadza dość dużą rewolucję w funkcjonowaniu prawnym jednostek, ale nie wpływa na kwestie etyczne w podejściu do materiału biologicznego i dawcy.

Obecnie w Polsce (i nie tylko) brakuje konkretnego aktu prawnego regulującego funkcjonowanie biobanków gromadzących materiał bologiczny do badań naukowych [Krekora-Zając Analiza aspektów prawnych biobankowania]. Pojawia się natomiast coraz więcej publikacji (europejskich i państwowych) o charakterze rekomendacji, które są zbiorem wytycznych opartych na regulacjach zawartych w dokumentach prawnych związanych z prawami dawcy, postępowaniem z materiałem biologicznym, etyki prowadzenia badań naukowych itp. (np. Deklaracja Helsińska, dobre praktyki, kodeksy etyki zawodowej). Wynika to bezpośrednio z konieczności zapewnienia jakości i bezpieczeństwa (również prawnego) procesów składających się na funkcjonowanie biobanków.

Podsumowanie

Norma ISO 20387:2018 podaje dosyć precyzyjną definicję biobanku. W praktyce oznacza to, że biobankiem może być rónież np. bank tkanek i komórek, który posiada np. odpowiednie certyfikaty, pozwolenia i/lub akredytacje dla działalności obejmującej procesy pobierania, przetwarzania, przechowywania oraz analiz materiału biologicznego i danych z nim powiązanych w obszarze bankowania. Materiał/dane zdeponowany w banku tkanek i komórek za zgodą pacjenta może być przeniesiony do biobanku działającego w strukturach banku. Po pozyskaniu zgody pacjentów i zrealizowaniu tym samym prawa pacjenta w kontekście etyczno-prawnym oraz pozytywnym zaopiniowaniu przez komisję bioetyczną, jednostki takie mogą skorzystać z danych i/lub materiału biologicznego pacjenta w procesie biobankowania. Co za tym idzie, mogą starać się o akredytację w zakresie Normy ISO 20387 dedykowanej dla biobanków, niemniej jednak jakość procesów w w/w podmiotach jest weryfikowana przez inne podmioty. Przykładowo – można uznać, że np. w banku tkanek i komórek posiadającym podstawowe certyfikaty ISO 9001, 14001 i pozwolenie Ministra Zdrowia na działalność w zakresie banku tkanek i komórek (osobna ustawa reguluje działanie takich banków – ustawa) proces postępowania z próbką niespełniającą wymogów do bankowania jest regulowany również poprzez wdrożony QMS. Natomiast weryfikacji dokumentów pod kątem etyczno-prawnym w biobanku dokonuje komisja bioetyczna. W omawianym przypadku to Krajowe Centrum Bankowania Tkanek i Komórek weryfikuje, czy MB/dane mógł zostać przeniesiony do biobanku w zakresie posiadania pozytywnej opinii KB.

Rolą komisji bioetycznej jest weryfikacja etyczności działania biobanku oraz badań prowadzonych na materiale w nim zgromadzonym. Natomiast rolą QMS zapewnienie jakości poprzez m.in. powtarzalność i identyfikowalność i zapewnienie, że procedury postępowania (w tym druki świadomej zgody, informacji o projekcie etc.) zostały poprawnie wdrożone i są przestrzegane.

Podsumowując, żaden z opisanych aspektów nie jest „samowystarczalny” w obszarze biobankowania. Do prawidłowego i bezpiecznego pod każdym względem funkcjonowania biobanków niezbędne jest połączenie kilku omówionych w niniejszej pracy perspektyw. Parafrazując, na straży bezpieczeństwa człowieka i nauki trwają te trzy: jakość, etyka i prawo.

Źródła – gdzie szukać informacji?

Analiza aspektów prawnych i etycznych w polskich biobankach zob. K. Ferdyn et. al., Normy etyczne i prawne jako element standardów jakości w biobankowaniu ludzkiego materiału biologicznego do celów naukowych; Ciało ludzkie w badaniach naukowych i praktyce medycznej; Redakcja: Jakub Pawlikowski

Domaradzki J., Pawlikowski J., Public attitudes toward biobanking of human biological material for research purposes: a literature review, International Journal of Environmental Research and Public Health 2019 nr 16(12)

Analiza szczegółowa zob. Krekora-Zając D., Analiza aspektów prawnych biobankowania ludzkiego materiału biologicznego oraz działalności podmiotów biobankujących w Polsce, http://bbmri.pl/pl/elsi/78-raport-elsi-dotyczacy-aspektow-prawnych-biobankowania-w-polsce

Ustawa z dnia 16 lipca 2020 r. o zmianie ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty oraz niektórych innych ustaw

Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek tkanek i narządów (z późn. zm.)

Deklaracja Helsińska Światowego Stowarzyszenia Lekarzy (WMA), Etyczne zasady prowadzenia badań medycznych z udziałem ludzi, WMA, 2013, http://www.nil.org.pl/dzialalnosc/osrodki-naczelnej–izby-lekarskiej/orodek-bioetyki/etyka-w-badaniach-naukowych/deklaracja-helsinska2 [10.05.2018].DH (2013), art. 32.

Norma ISO 20387:2018 Biotechnology – Biobanking – General requirements for biobanking

Standardy Jakości dla Biobanków Polskich

 

Podziel się: